Charakterystyka obiektów sakralnych

Największą część obiektów zabytkowych stanowią obiekty sakralne. W czterech wsiach znajdują się kościoły zabytkowe lub posiadające elementy zabytkowe (Chróścice -1 kościół, Dobrzeń Wielki –3, Kup –2, Czarnowąsy –2). Najcenniejszym i jednym z najstarszych zachowanych zabytków kultury na terenie Gminy jest kościół odpustowy p.w. Św. Rocha, który zbudowany został około 1658 r. Kościół został gruntownie odnowiony lub przebudowany w 1752 r., a następnie odnawiany w latach 1928, 1958 oraz ostatnio w 2006 r. Usytuowany jest w północnej części wsi na naturalnym wzniesieniu, zwrócony prezbiterium ku północy. Kościół jest drewniany o konstrukcji zrębowej. Posiada krótkie prezbiterium zamknięte trójbocznie, do którego od wschodu przylega zakrystia. W przejściu od prezbiterium ze skośnymi ścianami posiada szerszą nawę prostokątną. Wnętrze nakryte jest stropem płaskim. Chór muzyczny z częścią środkową występującą ku przodowi jest wsparty na czterech słupach. W zakrystii oraz w ścianach bocznych nawy są prostokątne odrzwia. W wejściach bocznych do nawy wstawione są drzwi klepkowe, ćwiekowane. Na zewnątrz kościół otoczony jest sobotami wspartymi na słupach z zastrzałami. Wokół zamknięcia prezbiterium soboty są nieco wyższe, zaszalowane i tworzą składzik. W elewacji frontowej od południa, ponad sobotami, znajduje się ganek wsparty na czterech słupach, mieszczący dostęp do chóru muzycznego. Kościół ma kryte gontem dachy siodłowe oraz pulpitowe. Ołtarz główny jest barokowy z ok. 1700 r. W centralnej części ołtarza znajduje się współczesny, przemalowany obraz Adoracji Św. Rocha, otoczony ramą o bogatej dekoracji akantowej z rzeźbami świętych i aniołów, oraz w zwieńczeniu z rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ołtarze boczne, również barokowe, powstały w II połowie XVII w. Barokowa ambona z początku XVII w. posiada bogatą dekorację akantową z rzeźbami czterech ewangelistów, powyżej znajduje się rzeźba Dzieciątka Jezus na globie ziemskim w otoczeniu aniołów. Wokół kościoła p.w. Św. Rocha usytuowany jest cmentarz otoczony ogrodzeniem z cegły, w którym  znajdują się kaplice – Stacje Drogi Krzyżowej, zaś od strony południowo-zachodniej znajduje się murowana brama. Cały teren jest obficie zadrzewiony starodrzewem. Dojście do kościoła i główne alejki cmentarne wyłożone są kostką granitową, harmonizującą z drewnianą bryłą kościoła.

Dawny kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny w Dobrzeniu Wielkim jest wzmiankowany w 1325 r. Stojący do dziś w tym miejscu kościół zbudowany został w 1842 r., z zachowaniem dolnych partii murów wieży wzniesionej w XV lub XVI wieku. Kościół w stylu neogotyckim, murowany jest z cegły i otynkowany (oprócz najstarszych fragmentów murów). Prezbiterium zbliżone jest do kwadratu. Znacznie szerszy korpus kościoła pierwotnie był trójnawowy, czteroprzęsłowy, z wieżą zajmującą częściowo pierwsze przęsło nawy południowej. Od zachodu znajduje się obszerna przybudówka, mieszcząca obecnie zaplecze Stacji Opieki "Caritas". Dachy kościoła są siodłowe, kryte dachówką, natomiast wieża obita blachą, z najwyższą kondygnacją nadbudowaną w 1842 r., zwieńczona jest iglicą. W murze otaczającym kościół od wschodu znajduje się brama barokowa z 2 połowy XVII wieku, murowana i otynkowana, z półkoliście zamkniętą arkadą ujętą pilasterkami, zwieńczona podwójnym gzymsem, ponad którym znajduje się szczycik z uproszczonych wolut, flankowany dwiema obeliskowymi sterczynami.

Nowy, murowany kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny zbudowany został w 1934 r. Wewnątrz znajduje się barokowa rzeźba Św. Sebastiana z XVIII wieku.
Kościół parafialny p.w. Św. Jadwigi Śląskiej w Chróścicach, wzmiankowany jest już w 1687 r. jako kościół filialny Siołkowic. Obecny zbudowany został ok. 1804 r., a rozbudowany w latach 1936-37 w formie trójnawowej bazyliki. Z poprzedniego kościoła barokowo - klasycystycznego zachowała się wieża z przybudówkami po bokach. Wewnątrz  znajduje się ołtarz główny -neobarokowy i tabernakulum barokowe z XVIII wieku. Dwa ołtarze boczne -barokowe pochodzą z początku XVIII wieku.

Kościół parafialny p.w. Św. Jerzego w Kup murowany z cegły, wzniesiony został w latach 1897-98. Niedaleko od niego położony kościół poewangelicki p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, również murowany z cegły, wzniesiony został w 1894 r.

Około połowy XIII wieku w Czarnowąsach został wybudowany kościół parafialny p.w. Św. Norberta, który został uszkodzony lub spalony w 1643 r., a około 1653 r. ponownie zasklepiony; w tym czasie nastąpiła też nadbudowa wieży. Po 1777 r. kościół został, z zachowaniem murów obwodowych, gruntownie przebudowany w stylu barokowym. Jest murowany z cegły i otynkowany. Trójprzęsłowe prezbiterium zamknięte jest prostą ścianą, z zaokrąglonymi wewnątrz narożnikami, przy nim od południa usytuowana jest przybudówka mieszcząca dwie kruchty a na piętrze znajduje się dawne oratorium. Wystrój wnętrza  jest jednolity, barokowo-klasycystyczny z okresu  przebudowy po 1777 r.

Do cennych zabytków sakralnych w Gminie należał usytuowany na wzniesieniu, na wschód od wsi Czarnowąsy, drewniany kościół odpustowy p.w. Św. Anny, wzniesiony w latach 1687-88, o konstrukcji zrębowej, który spłonął całkowicie w dniu 19.08.2005 r. Obecnie został odbudowany w dawnym stylu, z materiałów ognioodpornych.

Ważnym elementem w krajobrazie Gminy, a szczególnie wsi Czarnowąsy  są zabudowania klasztorne, obecnie zajmowane przez siostry ze Zgromadzenia Sióstr Św. Jadwigi. Dom Zakonnic w zespole klasztornym wzniesiony został w 1682 r. przez budowniczego Jana Franciszka Fröhlicha z Opawy. Odnawiany w latach 1869 r. i 1927-28 r. zachował  barokowy wygląd. Murowany z cegły i otynkowany został wzniesiony na rzucie litery L, z długim korpusem na osi północ-południe i krótszym ramieniem od północnego-zachodu, łączącym się z kościołem parafialnym. Późnobarokowa tzw. Prałatura w zespole klasztornym została wzniesiona w latach 1727-30. Podobnie jak Dom Zakonnic murowana z cegły i otynkowana, została odnowiona w latach 1923-28 i w 2005 r. Prałatura jest piętrowa i częściowo podpiwniczona, przyległa od wschodu do Domu Zakonnic, trójskrzydłowa, obejmująca wewnętrzny prostokątny dziedziniec, którego jeden bok zamyka Dom Zakonnic. Układ wnętrz jest jednotraktowy, z korytarzami.

Wokół klasztoru zachowany został częściowo mur obronny wzmocniony pierwotnie szeregiem baszt, wzniesionych zapewne ok. 1600 r. Po zniszczeniach w czasie wojny trzydziestoletniej został odbudowany w II połowie XVII wieku. Od południa i częściowo wschodu zachowane są mury otaczające klasztor, obejmujące dawny ogród oraz folwark. W miejscowości Czarnowąsy zachowały się zespoły  zabytkowej zieleni – ogrody zespołu klasztornego.

W miejscowościach należących do Gminy Dobrzeń Wielki spotkać można liczne kapliczki, które zostały posadowione najczęściej  w bezpośrednim sąsiedztwie budynków mieszkalnych, lub przy drogach polnych. Są to zazwyczaj budowle jednokondygnacyjne, murowane, założone na planie prostokąta, zwieńczone daszkiem dwuspadowym lub czterospadowym. Większość z nich datowana jest na przełom XIX i XX w. Starsze są zazwyczaj otynkowane, a pochodzące z okresów późniejszych, wykonane są z cegły o podwyższonej jakości i nieotynkowane. Najstarsza barokowa kapliczka, posiadająca w belkowaniu zaznaczoną datę budowy, pochodzi  z 1722 r. i znajduje się w Chróścicach. Wewnątrz znajduje się rokokowa rzeźba św. Jana Nepomucena  z II połowy XVIII w. W Borkach zachowała się jedna drewniana kapliczka słupowa. Inną grupę kaplic stanowią kapliczki-dzwonnice o zwartej bryle, posiadające 3 lub 4  zwężające się kondygnacje zazwyczaj oddzielone gzymsami lub uskokami, zwieńczone wieżyczką i otynkowane. Do tego typu należą kapliczki w Chróścicach przy ul. Babilas, w Borkach przy ul. Obrońców Pokoju, w Krzanowicach przy ul. Armii Ludowej, w Świerklach przy ul. Słowackiego oraz w Brzeziu przy ul. Wiejskiej. Wyjątek stanowią kaplice w Dobrzeniu Małym -kaplica przy ul. Odrzańskiej jest niska, dwukondygnacyjna, a druga w przysiółku Otok - wykonana z cegły - jest wysoka, ale nieotynkowana. We wnękach kaplic znajdują się rzeźby i obrazy świętych; najstarsze pochodzą z przełomu XVIII i XIX wieku. Odmienną grupę stanowią stojące na postumentach figury świętych – Jana Nepomucena w Kup i dwie w Czarnowąsach oraz św. Rocha w Dobrzeniu Wielkim. Stojąca na cmentarzu w Czarnowąsach kamienna, barokowa figura św. Jana Nepomucena pochodzi z 1722 r.

Kościoły na terenie Gminy Dobrzeń Wielki są własnością parafii rzymskokatolickiej, zaś liczne kapliczki posadowione są na gruntach należących w większości do osób fizycznych i prawnych, a także Parafii oraz Gminy.

Obiekty sakralne są użytkowane zgodnie ze swym pierwotnym przeznaczeniem i zachowane w dobrym stanie. Systematycznie prowadzone są przy nich prace remontowe i konserwatorskie. Do obiektów zabytkowych zaliczone zostały również cmentarze parafii katolickich w Dobrzeniu Wielkim obok kościoła św. Rocha, w Czarnowąsach i w Kup oraz jedyny cmentarz  ewangelicki w Kup, stanowiący własność komunalną.